Serbest bölge türlerini birbirinden kesin çizgilerle ayırmak mümkün olmayabilir. Ancak iki kritere dayanarak sınıflandırmak mümkün olabilir. Birinci kriter, serbest bölgede sürdürülen faaliyetlerin türüyle ilgilidir. Serbest bölgenin faaliyetleri sadece ticari olabileceği gibi, ticari ve endüstriyel bir nitelikte taşıyabilir. Gelişmişülkelerde bulunan serbest bölgelerin çoğu temel olarak ticari rol üstlenmişlerdir.Gelişmekte olan ülkeler ise endüstriyel amaçlı serbest bölge kurma eğilimi daha fazla görülebilir. İkinci kriterise, bölge faaliyetlerinin iç piyasaya mı yoksa ihracata yönelik mi olduğunun belirlenmesi esasına dayanır. Bazı ülkelerde serbest bölgeler hem iç hem de dış pazarlara yönelik olarak çalışabilirler, bazılarında ise özellikle gelişmekte olan ülkelerde yaygın olarak görüldüğü gibi iç piyasaya üretimin yasaklandığı göze çarpmaktadır.
Söz konusu kriterlerin genel hatlarını belirlediği serbest bölgeler uygulanmakta olan faaliyetlerin özelliklerine göre birkaç grup içinde toplanabilir:
1. Serbest Ticaret Bölgesi (Free Trade Zones)
Serbest ticaret bölgesi yurt dışında sınırlı alanda tanınan gümrük ayrıcalıklarının en önemlisidir. Serbest ticaret bölgesi coğrafi yaygınlık gösteren ve tarifelere kapalı endüstrileşmiş ulusların en çok uyguladığı modeldir. Serbest ticaret bölgesi limanda, havaalanında veya içerde başka bir yerde kapalı, polis gözetimi altında ülkenin gümrük sınırları dışında bir alandır. Yabancı kaynaklı mallar, yerel pazarlara transit taşımacılık, Re-eksport ve bazen de ithalat şeklinde gümrüksüz olarak girer. Yerli mallar dış satım için veya yabancı mallarla birlikte serbest ticaret bölgesine getirilirler.
Faaliyet alanı olarak üretim, depolama, montaj, sergileme, gösterme, mal üzerinde işlem yapma, ambalajlama-paketleme, küçük boyutlarda yeniden paketleme, etiketleme, markalama, sınıflama, dereceleme, karıştırma, kırma, ayıklama, birleştirme, şekil değiştirme, saflaştırma ve şişeleme gibi çeşitli uygulamalara rastlanmaktadır.Başka bir ifadeyle, serbest ticaret bölgesinde, genellikle sadece malların depolanması, piyasaya sürüme hazırlanması, paketlenmesi, vb. işlemler ile nakliye, re-eksport ve transit ticaret gibi faaliyetler yapılır; endüstriyel üretim faaliyetinde bulunulamaz.
2. Serbest Limanlar (Free Ports)
Yabancı menşeli malların kullanılmak, yerel olarak tüketilmek veya tekrar satılmak üzere, gümrük vergilerine maruz kalmadan veya en düşük tarifeyle girdiği, tüm limanın etrafını çeviren veya bir bölgesini içine alan kısmına serbest liman denir. Bazı hallerde, seçilmiş mallar (örneğin, alkollü içkiler ve tütün) yüksek gümrük uygulamasına hedef olur. Genel kanuni çerçeve içerisinde gümrük ayrıcalıklı bölgeler içinde en serbest ve esnek olanı serbest limandır. Bu gerçeğe ek olarak birçok mal grubu herhangi bir gümrük vergisine uğramadan hatta pazarlarda tüketilmek üzere bile içeri sokulabilir.
Buna rağmen, özellikle iyi yerlerde kurulmuş ve faaliyet halinde olan serbestlikler istisna edilirse, birçok serbest liman normal serbest bölgelere göre uluslar arası ticaretin ve dağıtımının gerektirdiği vasıtalardan yoksundur.
Zira bu kolaylıklar dünya ana ticaret yollarından uzak ve ekonomik bakımdan geri kalmış bölgelerde, yerel pazarların küçük ve az olduğu iç kolaylıkların (örneğin, transit, barındırma, depolama ve taşıma gereçlerinin) sınırlı olduğu alanlarda yer alırlar.
3. Serbest Üretim Bölgeleri (Free Production Zones)
Salt ticari faaliyetlerin yanı sıra, ihracat veya yurtiçi tüketim amacıyla her türlü endüstriyel üretim faaliyetlerinin yapıldığı yerlerdir. Ucuz emek ve ucuz hammaddelerden ve ayrıca çeşitli vergi muafiyetlerinden yararlanmak amacıyla, özellikle çokuluslu şirketlerin tercih ettiği ve yatırım yaptığı bölgelerdir.
4. Serbest İhracat Bölgeleri
Serbest ihracat bölgeleri, ihracat amacıyla üretime tahsis edilmiş, ithal edilen hammadde ve diğer ara girdilerin nihai ürüne dönüştürüldüğü serbest bölgelerdir. Bu bölgeler bir ticaret bölgesi olmaktan çok, bir üretim bölgesidir. Bu bölgeler sadece dünya pazarlarına yönelik üretim yapan firmalara açıktır. Bu bölgelerde yapılan üretim mutlaka ihracata yönelik olmalıdır. Bu bölgelerde genellikle çokuluslu şirketlerin uydu firmaları faaliyet göstermektedir.
5. Transit Bölge
Denize kıyısı olan ülkelerin, denize yakın veya yeterli çıkısı olmayan komsu ülkelerin depolama ve dağıtım merkezleri şeklinde kullanılması için girişte kurduğu limana transit bölge denir. Malların komşu ülkelerden ev sahibi ülkeye transit olarak geçişinde gümrük vergileri, ithalat kontrolleri ve birçok giriş formaliteleri uygulanmaz. Bazen, “Antrepo”, “Serbest Bölge” ve “Serbest Ticaret Bölgesi” gibi kavramlar “Transit Bölge” yerine kullanılmaktadır. Genellikle, transit bölgeler imalat faaliyetine izin vermezler. Bir kısmı ise malların varacağı yere iyi bir şekilde ulaşabilmesi için gerekli olan depolama, tekrar ambalajlama ve diğer bazı işleri yapmaya yetkilidir. Bazı hallerde depolamanın süresi sınırlıdır.
6. Serbest Çevre
Serbest çevre serbest limana benzer. Ancak ülkenin uzak ve gelişmemiş bölgesinde yer alır. Uluslararası teşvik veya en azından döviz gelirini artırmaya yönelik serbest liman kolaylığının aksine serbest çevre ulusal ticaret kanalları yoluyla temin edilemeyen yerel yönetim ihtiyaçlarını karşılamaya yöneliktir.Birçok serbest çevre tamamen, tarife ve diğer ithal kontrol mekanizmalarından uzak değildir. Daha genel olarak başka yerlerde belirli mallara uygulanan ithal kısıtlama ve gümrük tarifelerini bu bölgelerde azaltmaya uğraşırlar.
7. Serbest Bankacılık veya Kıyı Bankacılığı (Free Banking Zone veya Off-Shore Banking)
Uluslararası piyasalarda dolaşan yabancı sermayeyi çekmek için yaratılan bölgelerdir. Kıyı bankacılığı, bir ülkede bankacılık sektörü için düzenlenmiş yasa ve yönetmeliklerin dışında kalan serbest bankacılık olarak tanımlanabilir. Örneğin, yaratılan mevduat üzerinden kanuni karşılık ayırma oranı mecburiyeti, kredi faizleri ve kredi verme yöntemlerinde hükümetin koyduğu kurallara uyma zorunluluğu, bankacılık faaliyetleri sonucu vergi ve harç tahsil etme usulleri, kıyı bankacılığında ya gevşetilmiş yada tamamen kaldırılmıştır.
8. İkiz Fabrikalar (Maquiladora)
İkiz fabrikalar aslında serbest üretim bölgelerinin değişik bir şeklidir. Bu bölgeler komşu ülkelerin mukayeseli üstünlüklerinden yararlanılmak amacıyla kurulur. Bu bölgelerden daha çok ikili ticaretin artması seklinde yarar sağlanır. Bu tür serbest bölgelerin önemli örneklerine ABD-Meksika sınırında rastlanmaktadır. Buralardaki ikiz fabrikalarda sermaye yoğun kısımları ABD’de yapılmış malların parçaları gümrüksüz olarak ithal edilmekte, burada Meksikalı isçilerin emeğinden yararlanılıp monte edilmekte ve geri satılmaktadır.
10. Serbest Şehirler
Serbest bölgenin bütünüyle bir şehri kapsaması durumunda serbest şehir söz konusu olur. Serbest şehirlere örnek olarak Hong Kong ve Singapur gösterilebilir.
11. Gümrüksüz Satış Mağazaları
Havaalanları ve gümrük kapılarında bulunan sigara, içki ve çeşitli kıymetli eşyaların satıldığı mağazalara gümrüksüz satış mağazaları denir.
